جلوه های رمانتیسم در شعر پروین

رمانتیسم اجتماعی در شعر پروین اعتصامی

مقدمه

رمانتیسم در ایران در حدود اواخر دوره مشروطه شکل گرفت و چند دهه در شعر فارسی پیشتاز بود و شاعرانی چون نیما و شهریار در دو جبهه نو و سنتی از پیشروان این مکتب به شمار می آیند. شکل گرایی رمانتیسم در ایران مقارن سال 1300 هجری شمسی است. شرایط اجتماعی اوائل عصر مشروطه به خاطر ویژگی هایی که داشت اجازه رشد شعر رمانتیک را به شاعر نمی داد، چون برای ظهور چنین شعری معمولاً نگاه شاعر متوجه درون خود بوده و بر نیروهای بیرون از خویش تکیه ندارد و علاوه بر آن، هنرمند رمانتیک از بهبود و اصلاح وضع حاضر نومید شده و به گذشته یا آینده یا آرمان های دور از دسترس روی می کند. این شرایط در اواخر دوره مشروطه پدید آمد و نتیجه آن هم منجر به شکل گیری جریان به نام رمانتیسم ایران یا رمانتیسم اجتماعی شد.
رمانتیک دو معنا دارد: یک معنای خاص که صفت است برای مکتب شعری خاصی که در قرن نوزدهم در اروپا رونق گرفت و دنباله آن هم به ایران راه یافت و یک معنای عام که عبارت است از هرگونه شعری که حال و هوایی غنایی و اندوهگین داشته و بر احساسات تأکید فراوانی داشته باشد. به این معنا، بخش عظیمی از شعر فارسی رمانتیک است و هر شاعری، حتی آنکه اجتماعی و متعهد و اهل واقعیات روزگار خویش خوانده شود، معمولاً و عادتاً مایه هایی، کم و بیش، از رمانتیسم را در خود دارد (زرقانی، 1383، 215-216)
پروین اعتصامی در سال 1320 از دنیا رفت و بیشترین اشعار خود را در فاصله سال های 1300 تا 1320 سرود. یعنی در اوج دوره شکل گیری رمانتیسم در ایران و در خانه ای که حضور پدر اندیشمند و روزنامه نگاری چون یوسف اعتصام الملک موجبات آشنایی هرچه بیشتر وی را با مکتب های ادبی غرب فراهم می آورد. مجله بهار یوسف اعتصام الملک خود پر از قطعه های ترجمه شده وی از رمانتیک های فرانسوی و انگلیسی بود. بدیهی است دختر توانا و هوشمندی چون پروین با مطالب این نشریه پیش از انتشار هم آشنایی داشت و چه بسا که همان طور که بعضی منتقدان ادعا کرده اند، ‌ساختار بسیاری از اشعار وی تحت تأثیر اشعار مندرج در مجله بهار باشد. (یوسفی، 1369)
«از نظر رمانتیک ها کار ادبیات فقط این نیست که زیبایی های اشراف مآبانه یا اصول پذیرفته شده کلی را در هنر به نمایش بگذارد، بلکه باید به واقعیت ها توجه کند، زشت و زیبا، اشرافی و عامیانه هر چه هست باید در ادبیات مجال بروز داشته باشد. هنر رمانتیک با خلاص کردن خود از قیود سنت کلاسیک به من هنری، رنج ها و احساسات و عشق و شور فردی خود و قهرمانانش مجال بروز می دهد. رمانتیک ها با برخورداری از چنین زمینه ای به سراغ مردم رفتند و قهرمانان مردمی و موضوعات مردمی را مایه های هنری خود قرار دادند». (مشرف، 176، 1382)
توجه به کودکان، ‌به خصوص کودکان یتیم در شعر پروین نمایانگر یکی از ویژگی های رمانتیسم است. در قرن هیجدهم در ادبیات انگلیس هم ویلیام بلیک (1) شاعر عارف انگلیسی در مجموعه آوازهای معصومیت اشعاری درباره کودکان و یتیمان سرود که شباهت بسیاری به سروده های خانم پروین دارد. همچنین شعری از آن برونته (2)، با عنوان «ناله یتیم» موجود است که شاید مورد مطالعه پروین قرار گرفته باشد. دور از انتظار نیست که پروین با اشعار سرایندگان بزرگ انگلستان آشنا بوده باشد و تحت تأثیر سروده های ایشان اشعاری درباره یتیمان گفته باشد. در شعر بلیک «جوی نوزاد» (3) و «آه نوزاد»‌(4) دو نمونه مشهور است که بارها بر آن نقد نوشته اند و مورد توجه و مطالعه بوده است. جالب توجه است که بلیک اشعاری هم درباره عشق مادری و اهمیت مادر دارد که بعید نیست مورد توجه پروین در سروده هایش درباره مادر باشد. از موتیف های رایج شعر بلیک لانه و کبوتر است که در شعر پروین هم بسیار چشمگیر است. (Abrams, 2001, 1357)
آنچه ما را بر آن می دارد تا ادعا کنیم که شعر پروین درباره یتیمان نشان از توجه وی به شعر غربی و شعر انگلیسی دارد. فقدان این مضمون در شعر سایر شعرای هم عصر وی است. در دیوان ملک الشعرا بهار، نیما یوشیج، شهریار، عارف و عشقی و ایرج میرزا که جستجو کنیم، تنها در شعر «شب زمستان» بهار و «محبس به یادگار فقرای محبوس» نیما یوشیج است که نشانه هایی از توجه به حال یتیمان از نوع نگاه پروین دیده می شود. ولی در شعر پروین حداقل سیزده بار واژه یتیم در چند قطعه و قصیده آمده است. از جمله در شعرهای تهیدست، قلب مجروح، اشک یتیم»، که همه از زبان کودکان سروده شده و در تمامی آنها این خود کودک است که از رنج ها و دردهایی که بر او رفته است شکوه و شکایت می کند و اشک می ریزد. این اندوه و رنج رمانتیک می تواند میراث ادبیات مغرب زمین در شعر پروین باشد.
شعر درباره کودکان و از زبان ایشان میراث رمانتیسم غربی در ادب فارسی است. در دوره رمانتیسم در اروپا شاعرانی رنج و درد کودکان فقیر و یتیم را با لحنی کودکانه و از زبان خود ایشان سروده اند شعر «دودکش پاک کن» بلیک از زبان کودک یتیم خردسالی است که به بیگاری گرفته شده و شمه ای از رنج و مصیبت های خود و دیگر همکاران کوچکش را با لحنی معصومانه بیان می کند. «هنگامی که مادرم مرد، من خیلی کوچک بودم، وقتی که آنقدر بزرگ شدم که می توانستم با زبان کودکانه ام فریاد بزنم: دودکش پاک می کنیم! پدرم مرا به کارفرمایان فروخت...» (جعفری، همان، 182) آیا مضمون و شکل این شعر به «کودک یتیم» پروین شباهتی ندارد؟ در این شعر هم پروین از زبان کودک یتیمی که کوزه اش شکسته سخن می گوید:
کودکی کوزه ای شکست و گریست
که مرا روی خانه رفتن نیست
چه کنم اوستاد اگر پرسد
کوزه آب ازوست از من نیست
روی مادر ندیده ام هرگز
چشم طفل یتیم روشن نیست
کودکان گریه می کنند و مرا
فرصتی بهر گریه کردن نیست
(پروین، 1369، 251)
می دانیم که پروین در مدرسه امریکایی ها تحصیل کرده و چند سالی هم در این مدرسه تدریس داشته است. متون ادبی انگلیسی را خوانده و بعید نیست با آثار شاعران انگلیسی چون ویلیام بلیک هم آشنا بوده باشد. اما به هر حال «عواطف بشر دوستی و حمایت از مردم محروم و یتیمان و سالخوردگان و ستمدیدگان که در شعر پروین به صورت واکنش روحی لطیف و مادرانه بروز کرده از درون جان او جوشیده و سرشار از صمیمیت و صداقت است و رنگ ویژه طبع و ذوق وی را دارد». (یوسفی، 1369، 144). «احساس و عاطفه در شعر پروین سخت قوی ست و خواننده را در بعضی موارد سخت منقلب می کند. بسیاری از مقطعات و مثنوی های او سخنانی از دل برخاسته اند که لاجرم بر دل می نشینند. گذشته از دو قطعه شعر که برای سنگ مزار خود و برای مرگ پدر سروده است و باید هم تأثرانگیز باشند، ‌قطعات دیگری چون آشیان ویران، اشک یتیم،‌ اندوه فقر،‌ ای گربه و بسیاری دیگر از اشعار دیگر این دیوان عواطف انسانی را سخت تحریک می کنند و از نوعی رمانتیسم برخاسته از واقعیت برخوردارند». (پروین، 1369، مقدمه 33)

بحث و بررسی:

در اینجا ابتدا درباره عناصر مکتب رمانتیسم اجتماعی بحث می شود و پس از آن درصدد هستیم تا ثابت کنیم که چگونه ویژگی های اشعار پروین منطبق با بعضی اصول اساسی این مکتب است. در زیر عناصری مورد توجه قرار می گیرد که بتوان که در شعر پروین شواهدی برای آن یافت. و گرنه خود این مکتب از آنچنان غنا و گستردگی برخوردار است که محدود کردن آن به چند عنصر اصلی سزاوار نیست.

ویژگی های رمانتیسم اجتماعی:

«مهم ترین دلبستگی ها و دغدغه های رمانتیک های اجتماعی را می توان چنین برشمرد: انقلاب، آزادی و ناسیونالیسم، محرومان و رنج هایشان، افق روشن آینده». (جعفری، 1378، 174)

1- انقلاب، آزادی و ناسیونالیسم

«رمانتیک های اجتماعی با شور و حرارت فوق العاده ای با تحولات انقلابی زمان خود همدلی و همراهی کرده اند. انقلاب فرانسه که در واقع، محصول مشترک خرد روشنگری و آرمان رمانتیسم محسوب می شود، در سرتاسر اروپا از جانب رمانتیک ها همچون رستاخیزی عظیم تلقی گردید که با شعار «آزادی، برابری، برادری» نظام کهن را ویران می کند تا نظام اجتماعی نوینی را بنا نهد. رمانتیسم به گونه ای متناقض نما، هم سرآغاز انزوای هنرمند در جامعه است و هم سرآغاز درگیر شدن مستقیم او در مسئله سیاسی، اقتصادی، اجتماعی».(جعفری، 1378، 176)
از انواع گرایش های مکتب رمانتیسم گرایش اجتماعی و انقلابی و ضد بورژوایی آن است. در این نوع تفکر نویسنده و شاعر با تکیه بر جهان بینی ضد سرمایه داری رمانتیک، به جای دلبستگی به احیای گذشته یا تسلیم در برابر وضع موجود، به آینده ای آرمانی دلبسته است. گرایش انقلابی رمانتیک در همه نحله ها و در کشورهای مختلف دیده می شود. (جعفری، 1378، 172)
در دیوان پروین گاه با قطعه هایی برخورد می کنیم که مستقیماً به منظور انتقاد سروده شده اند. از جمله قطعه «ای رنجبر» که حاوی مسائل اجتماعی روزگار پروین است. در این شعر او با خطاب به رنجبران، به انتقاد از برخی جریان های حاکم بر جامعه عصر خویش از جمله تبعیض و فاصله طبقاتی می پردازد. این انتقادها همواره با بیانی کنایی و طنزآمیز همراه هستند.
در خور دانش امیرانند و فرزندانشان
تو چه خواهی فهم کردن از کتاب ای رنجبر
مردم آنانند کز حکم و سیاست آگهند
کارگر کارش غم است و اضطراب ای رنجبر
(طباطبایی، 1376، 190)
درست است که شعر پروین با اشعار انقلابی معاصران خود چون فرخی یزدی عشقی و بهار و عارف فاصله بسیار دارد و از آن شعارها و شورها در مجموعه اشعار او نمی توان سراغ گرفت، ولی او نیز به نوبه خود در جایگاه یک زن شاعر برای به ثمر رساندن نهال آزادی انقلاب مشروطیت تلاش کرده است. گذشته از قطعات اعتراض آمیز و کنایه آمیزی چون «ای رنجبر» در اشعار دیگری با لحنی تند صدای اعتراض خود را به سپهر پیر می رساند:
یتیم و پیر زن، اینقدر خون دل نخورند جج
اگر به خانه غارتگری فتد شرری
به حکم ناحق هر سفله، خلق را نکشند
اگر ز قتل پدر، پرسشی کند پسری
درختجور وستم، هیچ برگ و بار نداشت
اگر که دست مجازات، می زدش تبری
سپهر پیر نمی دوخت جامه ی بیداد
اگر نبود ز صبر و سکوتش آستری
اگر که بدمنشی را کشند بر سردار
به جای او ننشیند به زور ازوبتری
(پروین، 1369، 334)
در قطعه معروف «اشک یتیم» پروین نشانه های این نوع مخالفت و مبارزه با نظام سرمایه داری و بورژوازی دیده می شود. گوهر تابناک تاج پادشاه نشانه غارت مال مردمان فقیر و بی چیز است. پروین هم همچون ابوذر غفاری، آن هنگام که در برابر کاخ سبز معاویه قرار می گیرد و می گوید که اگر درآمد تو از مال حلال بود هیچ گاه چنین کاخی برافروخته نمی شد، معتقد است که متاع گرانبهای تاج پادشاه حاصل خود دل رنجبران، یتیمان و پیرزنان مستمند است، روشنی گوهر از قطرات اشک یتیمان.
در اشعاری که پروین در دفاع از حقوق زنان سروده نیز لحن پرخاش جویانه و اعتراض آمیزی شنیده می شود:
پستی نسوان ایران جمله از بی دانشی ست
مرد یا زن برتری و رتبت از دانستن است
زین چراغ معرفت کامروز اندردست ماست
شاهراه سعی و اقلیم سعادت روشن است
به که هر دختر بداند قدر علم آموختن
تا نگوید کس پسر هشیار و دختر کودن است
(پروین، 1369، 356)‌
و یا شعر:
زن ز تحصیل هنر شد شهره در هر کشوری
برنکرد از ما کسی زین خواب بی دردی، سری
از چه نسوان از حقوق خویشتن بی بهره اند
نام این قوم از چه دورافتاده از هر دختری
(پروین، 1369، 356)
اما در شعر پروین نشانه هایی از شعارهای وطنی و ستایشگری میهن از آن نوع که در شعر شاعران مشروطه مشهود است دیده نمی شود. به طور کلی باید گفت شعر پروین شعر اعتراض و انقلاب هست اما در جهت دفاع از حقوق محرومان و زنان و یتیمان جامعه ایران. و شعارهای آزادی خواهانه در دیوان او کمتر مشهود است.

ظلم ستیزی رمانتیک پروین

موضوع «ستم ستیزی و پیکار با سالوس و ریاکاری» یکی از موضوع هایی است که پروین در هر موقعیت مناسب آنها را پیش می کشد و با بیانی سخت کوبنده و رسوا کننده، نامردمی ها و ریاکاری ها و نیرنگ ها را نشان می دهد. او با محکوم کردن هر گونه ستمگری نسبت به آدمیان به ویژه نسبت به زنان و مردم فریبی و سالوس متشرعان و پارسانمایان سیهکار را نیز درهم می کوبد و زیان این گونه تبهکاری ها را حتی بیشتر از ستمکاری ها می داند. ستمگران و زهد فروشان سالوس پیشه و ریاکار، در سروده های این شاعر آزاده به طور عمده در چهار گروه اجتماعی جای دارند:
1- پادشاهان و مطلق فرمانروایان نابکار 2- قاضیان تبهکار محکمه ها 3- عالمان دینی و متشرعان پارسانمای بی ایمان 4- توانگران و کارفرمایان سنگدل (حسینی، 1376، 39)‌
پروین در اشعارش زبان گویای رنج کشیدگان و مستضعفان تاریخ است. درست است که او به مسائل دوره خود به طور مستقیم اشاره نمی کند و برخلاف شاعران مشروطه از بیان مستقیم و صریح موضوعات روز پرهیز می کند، اما با بیانی تمثیلی از تمامی ظالمان تاریخ دادخواهی می کند و از ظلم های رفته بر مظلومان می گوید. اشاره به پادشاهان دوران پیشین چون انوشیروان و قباد نمونه و نشانی از دادخواهی پروین دارد. در نامه بزرگمهر به انوشیروان سراسر پند و اندرز مبنی بر پیشنهاد پیشه عدالت گستری به شاه است.
در عصر پروین اکثریت مردم فقیر به طور دربست در اختیار اغنیا بودند و خداوندان زر و زور به نام ارباب و با حق مالکیتی که به روستا در دست داشتند، با کمال بی رحمی محصول رنج شبانه روزی کشاورزان را می بردند و ای بسا که آن روستاییان پرکار در فصل زمستان تکه نانی برای خوردن نداشتند. (چاووش اکبری،‌ 1380، 90) پروین شاهد این ستمگری ها بوده و به همین سبب از زبان کشاورززاده ای بانگ بر می آورد که: صاعقه ما ستم اغنیاست:
برزگری پند به فرزند داد
کای پسر این پیشه پس از من توراست
مدت ما جمله به محنت گذشت
نوبت خون خوردن و رنج شماست
سفره ما از خورش و نان تهی ست
در ده ما بس شکم ناشتاست

2- محرومان و رنج هایشان

«در دوران پیش رمانتیسم نوعی اخلاق متکی بر احساسات گسترش یافت که برای همدلی و همدردی با دیگران اهمیت خاصی قائل بود. این ویژگی در عصر رمانتیسم نیز تداوم یافته است، با این تفاوت که در این دوره عنصر احساساتی پیش رمانتیک ها متعادل تر و توأم با واقع بینی بیشتری است. البته همدلی با محرومان و رنج دیدگان ویژگی ای است که در همه نحله های رمانتیک وجود دارد. برای مثال اشعار مشهور وردزورث در باب روستاییان، آوارگان، کارگران زحمتکش و فقیران قابل یادآوری است.» (جعفری، 1378، 181-180)
پروین همواره با مردم زحمتکش و محروم همدردی نموده از آنان دفاع کرده است و آسایش بزرگان را، نیاسودن برای خاطر بیچارگان می داند:
شنیده اید که آسایش بزرگان چیست؟
برای خاطر بیچارگان نیاسودن
پروین دلی پرعاطفه و احساس دارد. قلب کوچکش همیشه دردمند است و درد بی مادری بزرگ ترین دردی است که قهرمانان اشعار او از آن رنج می برند. تیره بخت، تهیدست، طفل یتیم داستان کودکان بی مادری است که از روزگار جز درشتی و سختی تجربه نکرده اند. به عنوان یک زن پروین تصویرگر عواطف و احساسات لطیف زنانه بود.
«تهیدست» داستان دخترکی است که کودکان دیگر از او دوری می کنند و به لباس های پاره و موهای ژولیده اش می خندند و کودک از فقر و تهیدستی و بی مادری شکایت می کند:
مادرم دست شست از هستی
دست شفقت به سر من نکشید
شانه ی موی من انگشت من است
هیچکس شانه برایم نخرید
مادری بوسه به دختر می داد
کاش این درد به دل می گنجید
من کجا بوسه ی مادر دیدم؟
اشک بود آن که ز رویم بوسید
خرم آن طفل که بودش مادر
روشن آن دیده که رویش می دید
مادرم گوهر من بود ز دهر
زاغ گیتی گرم را دزدید
و «تیره بخت» داستان دخترکی است که مادر از دست داده و جور نامردی را تحمل می کند:
دختری خرد شکایت سر کرد
که مرا حادثه بی مادر کرد
مادمر مرد و مرا در یم دهر
چو یکی کشتی بی لنگر کرد
آسمان خرمن امید مرا
ز یکی صاعقه خاکستر کرد
مادرم بال و پرم بود و شکست
مرغ پروا نه به بال و پر کرد
من سیه روز نبودم ز ازل
هر چه کرد این فلک اخضر کرد
(پروین، 1369، 175)
در قطعه «بی پدر» هم داستان دخترکی را می خوانیم که بعد از، از دست دادن مادر به عزای پدر نشسته است و حال با نغمه های اصوات شیرین پروین از روزگار غدار می گوید:
به سر خاک پدر دخترکی
صورت و سینه به ناخن می خست
که نه پیوند و نه مادر دارم
کاش روحم به پدر می پیوست
(پروین، 1369، 160)

زنان و پروین

«همدلی رمانتیک ها با زنان به عنوان قشر محروم جامعه، آنها را از یک جهت به پیشگام مبارزه برای تحقق حقوق زن تبدیل کرده است. در عصر رمانتیسم زنان به تدریج وارد عرصه های مهم اجتماعی می شدند. گذشته از این امر، اصولاً در ماهیت رمانتیسم نوعی وجد و شور سرخوشانه و زنانه نیز مستتر است و زمینه را برای ظهور و بروز بیشتر عنصر زنانه فراهم می آورد.» (جعفری، 1378، 181) در فرانسه هم مادام دواستال که از پیشروان رمانتیسم فرانسوی به شمار می رود در رمان هایش به آزادی خواهی اجتماعی و حقوق زنان توجه دارد. (همان، 257)
پروین از نخستین زنانی است که اشعارش آمیزه ای از موضوعات اجتماعی است و شعر او فریادی علیه واقعیت های اجتماعی است. در میان سروده های او قطعه هایی می توان یافت که در واقع نخستین فریادهای زن علیه فشارهای جامعه ای است که زن را از خود رانده و هویتی برای او قائل نبوده است. (کراچی، 48نقل از قائم مقامی، آزادی یا اسارت زن) در قطعه ی «نهال آرزو» پروین ریشه ی همه ی فرودستی های زنان را بی دانشی می داند. او معتقد است که زنان سرزمین ما به سبب بی دانشی از حقوق خویش بی بهره اند در حالی که در کشورهای دیگر زنان متوجه حقوق اساسی زندگی خود شده اند. پروین اشعار صریحی خطاب به زنان دارد که آنان را به دانش آموزی و احقاق حقوق شان ترغیب و تحریض می کند. در شعر«زن در ایران» پروین از شیوه زیستن زنان در ایران انتقاد می کند:
زن، در ایران پیش از این گویی که ایرانی نبود
پیشه اش، جز تیره روزی و پریشانی نبود
زندگی و مرگش اندر کنج عزلت می گذشت
زن چه بود آن روزها؟ گر زانکه زندانی نبود
کس چو زن، اندر سیاهی قرن ها منزل نکرد
کس چون زن، در معبد سالوس قربانی نبود
در عدالت خانه ی انصاف، زن شاهد نداشت
در دبستان فضیلت، زن دبستانی نبود
(پروین، 1369، 223)

کودکان و پروین

«کودک و کودکی نیز در این بدوی گرایی و جستجوی سادگی و پاکی جایگاه خاصی دارد. ورتر، قهرمان مشهور گوته می گوید: در این جهان دل من به هیچ چیز بیش از کودکان خردسال علاقه ندارد و در وجود حقیرشان آثار راستی و صداقت و سایرصفات نیک را مشاهده می کنم. بی اختیار این کلام گرانبهای سرسلسله انسانیت را که گفته است: کاش شما هم مانند اطفال شوید به خاطر می آورم.» (جعفری، 1378، 91)
عشق به کودکی و کودکان و سادگی و بی پیرایگی آنان در شعر پروین موج می زند.
نهاد کودک خردی به سر ز گل تاجی
به خنده گفت شهان را چنین کلاهی نیست
ص 315
و یا
کودکی در بر قبایی سرخ داشت
روزگاری زان خوشی خوش می گذاشت
(ص 177)
همچو جان نیکو نگه می داشتش
بهتر از لوزینه می پنداشتش
در شعر پروین 28 بار واژه طفل و 36 بار کودک و کودکی به کار رفته است.

حیوانات و پروین

طبیعت گرایی پیش رمانتیک ها را در دلبستگی شان به حیوانات هم می توان دید. (جعفری، 89، 1378) در دیوان پروین سهم بسیاری برای حیوانات در نظر گرفته شده است. در مناظره ها و قطعه های وی حیوانات بسیاری نقش پذیرند و پروین از زبان حال ایشان سخن می گوید. مرغ و ماکیان و کبوتران، بلبل ها و گربه ها، موش و مور و گرگ و شغال و روباه، خفاش و مار و پلنگ و سگ و پروانه، کرم پیله و حلزون، زاغ، طاوس، باز، طوطی، جغد، ماهی، پیل دیده می شود.
پروین اعتصامی نیز مانند هوگو دارای نوعی فلسفه رمانتیک است. «از نظر او (هوگو)‌ روح در سراسر جهان آفرینش تسری دارد و کمابیش با ماده آمیخته است و هم حیوانات و هم اشیاء و البته به نحو کامل انسان از آن برخوردارند.» (جعفری، 1378، 261) پروین هم همانند هوگو باور دارد که جز انسان، حیوانات و اشیاء هم دارای روح و حس و اندیشه اند. به همین دلیل او قادر می شود که تمثیل هایی به شکل فابل و مناظره بین حیوانات و اشیاء را شکل بدهد که بخش اعظم و مهم شعر او را در بر می گیرد. او چون حکیمی نکته دان حقایق هستی را با آوردن تمثیل هایی این چنین بیان می کند.
همچون دیگر فابل ها و حکایات تمثیلی در شعر پروین حیوانات نقش های انسانی دارند و با احساسات و عواطف و خرد انسانی سخن می گویند. در بسیاری از این حکایت ها پروین دلسوز حیوانات است و دلش به حال گربه گمشده و کبوتر زخم خورده می سوزد و حال و روز وی و لانه وی و جوجکانش را توصیف می کند.
مسمط «ای گربه» پروین در خطاب به گربه گمشده ای سروده شده است. این شعر انس و علاقه پروین را به گربه خانگی گمشده نشان می دهد. تصویرهایی که پروین از بازی ها و شیطنت های گربه خویش طرح می کند همه بدیع و تازه و خواندنی است. او گربه را به سبب ترک کردن فرزندانش سرزنش می کند،‌ ولی خود می داند که سبب باز نگشتن گربه دهر و ایام خونخوار است که گربه را طعمه خود کرده است:
ای گربه، تو را چه شد که ناگاه
رفتی و نیامدی دگر بار
بس روز گذشت و هفته و ماه
معلوم نشد که چون شد این کار
جای تو شبانگه و سحرگاه
در دامن من تهیست بسیار
در راه تو کند آسمان چاه
کار تو زمانه کرد دشوار
پیدا نه به خانه ای نه بر بام
(پروین، 1369، 144)
تأمل در احوال انسان و گل و گیاه و اشیاء و هر چیز که در محیط اطراف و زندگانی روزمره وجود دارد به دریافت هایی پر مغز و لطیف نایل آمدن و حاصل تخیلات و تفکرات خویش را به زبان شعر با شیوه ای هنرمندانه و پرتأثیر بیان کردن از ویژگی های شعر پروین است و در شعر فارسی نظیر ندارد. از این حیث در حقیقت او همانند لافونتن در شعر فارسی است.» (یوسفی، 1369، 145).

3- افق روشن آینده (جهان آرمانی)

«رمانتیک های اجتماعی در جستجوی جهان پاکی و معصومیت، جهان عدالت و آزادی و برابری بودند. همین گرایش بود که آنها را شیفته انقلاب ها و جنبش های رهایی بخش روزگار می کرد.» (جعفری، 1378، 183) جهان آرمانی پروین در پنج غزل با عنوان آرزوها توصیف شده است. مجموعه آرزوها و مطلوب های پروین که به نحوی مستقیم یا غیرمستقیم در ساختن جامعه ایده آل او مؤثر است. در این غزل ها پروین طالب عشق راستین است. عشقی که در بطن خود از دلبستگیهای دنیای دون به دور است. در این عالم، جانبازی و پاکبازی راه و رسم و آیین عاشقان است. در پایان این راه می توان به آب حیات و زندگی دست یافت. علم آموزش و دانش اندوزی سرفصل طریق است و قناعت و شکیبایی برای بارور شدن و کامل شدن لازم است. بی تکلفی، ساده زیستی، از دسترنج خود روزی طلب کردن و نان در تنور خود پختن، از ویژگی های این جهان آرمانی است. پروین در این اشعار طالب راستی و فروتنی و پاک دلی است.
«پروین با بکار بردن اصطلاح «ای خوش» و «ای خوشا» در آرزوهای پنچگانه در جستجوی وقت خوش انسان متعالی است. کسب دانش را تنها راه چاره یافته است و با این دریافت ها که منجر به نابودی نادانی بشریت خواهد شد، انسان را همانند مور به پایمردی و همت فرا می خواند. (چاووش اکبری، 1380، 104) پروین برای سعادت جهان بشریت راه حلی جز مجاهدت در راه علم و دانش و تزکیه دل نمی شناسد و این رهنمود را نه تنها در این پنج غزل بلکه در تمام آثارش یادآوری می کند. (همان، 111)

نتیجه

مطالعه حاضر نشان می دهد که پروین اعتصامی شاعره بنام معاصر ایران یکی از پیشروان شعر رمانتیک اجتماعی در ایران است. او در عین اینکه زنی اندیشمند، متفکر و خردمند است، به سبب داشتن دلی پرعاطفه و احساس که مملو از عشق به انسان و انسانیت است، همواره دلسوز ستمدیدگان و رنجبران و رنجوران، کودکان بوده و با سرودن اشعاری در وصف حال ایشان و از زبان خود آنها، همچنین یادآوری دادگری و عدالت خواهی پیشینیان، از پیشروان مبارزه با سرمایه داری و فئودالیته در ایران محسوب می شود. او مدافع حقوق زنان، همدرد کودکان و پیرزنان ستم دیده و همچنین غمخوار حیوانات است. پروین آرزوی زیستن در جهان بدون طبقه و بدون هرگونه ستم گری و ظلم پذیری را دارد. او راه رهایی و نجات را در تحصل عمل و دانش و تزکیه نفس از هر گونه آز و حرص و بیشتر خواهی می داند. او در دفاع از حقوق زنان هم شعر می سراید و به عنوان زنی تحصیل کرده بر این عقیده است که زنان ایران با تحصیل هنر و دانش است که می توانند جایگاه راستین و سزاوار خود را در جامعه ایران کسب کنند. دل عاشق و احساسات سرشار پروین همراه با روحی زنانه و لطیف، گرمابخش همه خواسته ها و آرزوها و آرمان های شاعر است. اشعاری که از نوعی رمانتیسم برخاسته از واقعیت برخوردارند و می توان آنها را در زمره اشعار رمانتیک اجتماعی دسته بندی کرد.

1- اعتصامی، پروین. دیوان پروین اعتصامی. تهیه فرشته وزیری نسب، با مقدمه ملک الشعراء بهار. تهران: انتشارات پرنگارپارس، 1374.
2- اعتصامی، پروین. دیوان پروین اعتصامی. ویرایش و تدوین احمد کریمی. تهران: انتشارات یادگار، 1369.
3- جعفری، مسعود. سیر رمانتیسم در اروپا. تهران، نشر مرکز، 1378.
4- چاووش اکبری، رحیم. حکیم بانوی شعر، چاپ دوم. تهران، نشر ثالث، 1380.
5- زرقانی،‌ مهدی. چشم اندازشعر معاصر ایران. تهران، نشر ثالث، 1384.
6- سیدحسینی، رضا. 1371، مکتب های ادبی. چاپ دهم. تهران، انتشارات نگاه، 1371.
7- طباطبایی، سید محمود. یادمان پروین. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، 1376.
8-فورست، لیلیان. رمانتیسم. ترجمه مسعود جعفری. تهران: نشر مرکز، 1375.
9- کراچی، روح انگیز. کتابشناسی توصیفی پروین اعتصامی. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1376.
10- لوکاچ و دیگران، رمانتیسم (مجموعه مقالات)، ترجمه مراد فرهادپور و دیگران. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1383.
11- مشرف مریم، مرغ بهشتی، تهران: نشر ثالث، 1382.
12- یوسفی غلامحسین، چشمه روشن، چاپ دوم. تهران: انتشارات علمی، 1369.
13- Abrams, The Norton Anthology of English literature, seventh edition, New York & London, 2001.

پی نوشت ها :

1.William Blake.
2. Ann Bronte
3.Infant Joy
4.Infant Sorrow.

منبع: پروین پژوهی